Gens Artoria
La gens Artoria era una gens romana del rango equestre. Un numero cospicuo di membri è conosciuto attraverso le fonti epigrafiche e scritte. Durante gli ultimi anni dell'Impero alcuni di loro entrarono a far parte del rango senatorio.
Origini
[modifica | modifica wikitesto]Negli anni sono state proposte diverse origini linguistiche per il gentilizio Artorius. Schulze, Herbig e Salomies suggeriscono che l’origine del nomen venga dall'etrusco Arnthur ma la latinizzazione in Artor è alquanto forzata.[2][3][4] Altri studiosi hanno proposto un'origine messapica identificando il gentilizio nel nome Artorres[5], un gentilizio dello stesso tipo di Platorres e Taotorres che trovano corrispondenze nei gentilizi romani.[6] Altri invece hanno suggerito una derivazione del nome gallese “Arthur” dal gentilizio "Artorius".
Praenomina
[modifica | modifica wikitesto]I principali prenomi degli Artorii erano Lucio, Caio, Marco e Quinto, quattro dei nomi più comuni in tutta la storia romana. I prenomi meno usati degli Artorii includeva Gneo, Sesto e Tito, e ci sono alcuni esempi di altri nomi.
Rami e cognomina
[modifica | modifica wikitesto]Gli Artorii non sembrano essere stati divisi in famiglie distinte, ma alcuni di essi usavano cognomi comuni, come Secundus, che di solito indicava il figlio più giovane.
Membri illustri
[modifica | modifica wikitesto]Equestri e Senatori
[modifica | modifica wikitesto]- Artoros Maior, seconda metà del III o IV secolo a.C., Praeneste, marito di Mino Colionia.[7]
- Artorius, visse durante la seconda Guerra Punica, Capua, avversario di Cerrinus Vibellius Taurea.[8]
- C. Artorius Proculus, 104-31 a.C., grammatico citato da Quintiliano che considerava il tropo come figura retorica.[9]
- Artoria, datato 84 a.C. durante il consolato di Gneo Papirio Carbone, Capua, patrona di Dipilus.[10]
- Marcus Artorius Asclepiades, morto nel 31 a.C. nel naufragio dopo la battaglia di Azio, Smirne, fu medico e amico di Augusto ed era con lui durante la battaglia di Filippi. Inoltre fu allievo di Asclepiade di Prusa insieme a Temisone di Laodicea. Tra i suoi pazienti troviamo Marco Antonio, Licinio Crasso e Cicerone.[11]
- Marcus Artorius, primo secolo a.C., Pompei, duoviro municipale.[12]
- Marcus Artorius Geminus, morto nel 10 d.C., Roma, legato e prefetto dell'erario militare, antenato di Traiano, per parte di madre.[13][14]
- Monime Artoria, datata tra il 50 a.C. e il 31, Napoli, moglie di Gaius Valerius.[15]
- Artoria, datata 50 a.C 50 d.C., Roma, una delle figlie di Geminus e moglie di Caius Marcius. Suo figlio, Quinto Marcio Barea Sorano, era il nonno di Marcia Furnilla, moglie dell'imperatore Tito e di Marcia la madre dell'imperatore Traiano .[14]
- Artoria, datata 50 a.C 50 d.C., Roma, un'altra figlia di Geminus e moglie di Caius Septicius.[14]
- Quintus Artorius Antiochus Priscus, citato da Fedro.[16]
- Caius Artorius Bassus, datato nel 43-59 d.C., Roma, pontefice edile, duoviro e curator; stando alla riforma di Augusto, secondo cui un aedilis doveva avere 36 anni, forse nacque intorno al 13.[17]
- Artorius Valens, datato tra il 58 e 71, Misenum, classiario della trireme Virtute. Era a Miseno insieme all'imperatrice Iulia Agrippina durante il suo esilio.[18][19]
- Artorius, durante la prima guerra giudaica, Gerusalemme, si salvò grazie alla sua astuzia ed è citato da Flavius Iosephus.[20]
- Artorius Histrianus, prima metà del primo secolo, Verona, appartenente alla tribu Poblilia fu quadriumviro e amministratore dell'erario.[21]
- Artoria Flaccilla, primo secolo, Roma, accompagnò suo marito Decimus Novius Priscus in esilio nel 65 insieme ad Annius Pollius e Glitius Gallus con le loro mogli Marcia Servilia Sorana e Egnatia Maximilla.[22]
- Marcus Artorius Priscus Vicasius Sabidianus, datato tra il 80 e 130 d.C., Roma, ottenne due tribunati. Il primo come tribuno delle truppe ausiliarie in Germania inferiore, il secondo come tribuno della legione VII Claudia Pia Fidelis a Viminacium in Mesia Superiore; fu quindi prefectus alae I Pannoniorum nella Mesia Inferiore. Fu anche praefectus Montis Berenicidis ed epistrategus Thebaidis tra il 115 e 117.[23]
- Caius Artorius Iulius Augendus, secondo secolo, Roma, messo e questore dell'erario nel tempio di Saturno.[24]
- Artoria, secondo secolo, Ostia, moglie di Lucius Fabius Eutychus, ufficiale di rango equestre ad Ostia, e madre di C. Domitius Fabius Hermogenes, che seguì le orme del padre e ottenne molti ruoli di responsabilità.[25]
- Artoria Auxesis, seconda metà del primo secolo, Visentium, moglie di Marcus Minatius Gallus, uno dei duoviri municipali.[26]
- Lucius Artorius Castus, secondo secolo, centurione in numerose legioni, primo pilo della legione V Macedonica, prefetto della flotta di Capo Miseno, comandante delle tre legioni in Britannia, governatore della Britannia tra il 187 e il 191[27] e infine per 6 anni fu governatore della Liburnia con il diritto di comminare pene capitali.[28][29]
- Artorius Heraclitus, secondo secolo, Smira, speculator della Legio IIII Flavia Felix nominato in un'iscrizione datata al 211 dove rivolge una dedica alla Dea Dardanica.[30]
- Titus Artorius Minervalis, datato intorno al 223, Canusium, nominato come aedilicius tra gli ufficiali municipali di Canosa.[31]
- Lucio Artorio Pio Massimo, nato nel 247 ad Efeso, fu legato della Celesiria (dopo il 1 marzo 286), proconsole d'Asia nel 287/298 e praefectus urbi di Roma.[32]
- Artorius Clytholias Maximus, Praefectus urbi tra il 361 e 363. Fu primo cugino di Costanzo Gallo.
- Caius Artorius Germanianus[33], quarto secolo, Roma, senatore nel 366.L'iscrizione del quarto secolo apre l'intrigante possibilità che egli sia San Germano di Auxerre, che fu dux e governatore prima di diventare vescovo.[34]
- Artorius Amachius, quarto secolo, Roma, marito di Aurelia visse durante il consolato di Filippo e Flavio Salia.[35]
- Artorius Iulianus Megethius, quinto secolo, Roma, contemporaneo di Vortigern, marito di Accia Maria Tulliana nipote del retore C. Marius Victorinus Afer.[36]
- Artoria Tulliana, quinto secolo, Roma, figlia di Megethius e di Maria Tulliana[36]
- Caius Artorius Celer, Sicca Veneria, filosofo epicureo che visse per anni 32.[37]
- Cnaeus Artorius Apollo, Roma, nativo di Perge e filosofo stoico, Marcus Licinius dedicò la stele.[38]
- Artorius Rufus, onorato da Festus, forse un grammatico.[39][40]
- Caius Artorius Maximus, Nazareth, amicus di C. Iulius Quartus entrambi della Legio IIII Flavia Felix.[41]
- Artorius, Roma, citato da Giovenale.Artorius e Catulus rappresentavano, forse, i due aristocratici impostori che vissero all'età di Tiberio[42] e che costrinsero Umbricius ad abbandonare Roma.
Liberti
[modifica | modifica wikitesto]- Marcus Artorius Primus, datato 55 a.C., Pompei, liberto e architetto del teatro grande a Pompei.[43][44]
- Marcus Artorius Philero, Pompei, liberto la cui tomba si trova vicino l'Anfiteatro e la tomba di Lollia Chelidon presso Porta Nolana.[45]
Note
[modifica | modifica wikitesto]- ^ Jackson, pp. 166-7.
- ^ Schulze, p. 338.
- ^ Herbig, p. 98.
- ^ Salomies, p. 68.
- ^ Santoro, pp. 271-293.
- ^ Faggiani, p. 102.
- ^ CIL XIV, 03100.
- ^ Quadrigarius, VI, 9.
- ^ Quintilianus, IX, 1.
- ^ CIL I, 00683.
- ^ Smyrna 987, IG II² 4116, ID 1589.
- ^ CIL I, 01642, CIL I, 00005,CIL I, 00011, CIL I, 00068, CIL I, 02886.
- ^ CIL VI, 00090.
- ^ a b c CIL VI, 31761.
- ^ SEG 50, 1044.
- ^ Fedro, IV, fabula V.
- ^ CIL VIII, 26517.
- ^ CIL X, 08208.
- ^ Tuck, p. 47.
- ^ Flavius Josephus, VI, 3.
- ^ NSA, 1965-45.
- ^ Tacitus, Annales, XV. 71.
- ^ CIL VI, 32929.
- ^ CIL VI, 01928.
- ^ CIL XIV, 04642.
- ^ CIL XI, 2910.
- ^ Malcor, Trinchese, Faggiani, pp. 422,426,427.
- ^ CIL III, 1919, CIL III, 12791, CIL XV, 08090.
- ^ Bass, p. 273.
- ^ Shukriu, p. 571.
- ^ CIL IX, 338.
- ^ AE 1939, 00058,AE 1961, 00195,AE 2006, 01586,AE 2006, 01587,CIL III, 14195, 27, IGLTyr 00023, IGLTyr 00022.
- ^ Sire, p. 23.
- ^ CIL XV, 07462,
- ^ ICUR-01, 00081.
- ^ a b CIL VI, 30130.
- ^ AE 1937, 00034.
- ^ IGUR II 371.
- ^ Festus, Prefazione.
- ^ Brouwer, p. 208.
- ^ SJC-2015-31.
- ^ Braund, Osgood, p. 73.
- ^ CIL X, 00807, CIL X, 00841.
- ^ Treccani, Artorius Primus, Marcus.
- ^ ImpPomp add-2.
Bibliografia
[modifica | modifica wikitesto]- Fonti primarie
- Quintilianus, Institutio oratoria, IX.
- Quadrigarius, Annalium reliquiae, VI.
- Tacitus, Annales, XV.
- Fedro, Fabularum, IV, fabula V.
- Flavius Josephus, De bello Iudaico, VI.
- Festus, De verborum significatu, Praefatio.
- Fonti moderne
- Thomas Graham Jackson, Dalmatia, the Quarnero and Istria, II, Oxford, Clarendon press, 1887.
- Paul Sire, King Arthur's European Realm: New Evidence from Monmouth's Primary Sources, McFarland, 2014, ISBN 978-0-7864-7801-9.
- Wilhelm Schulze, Zur Geschichte Lateinischer Eigennamen, Berlin, Weidmann, 1966 [1904].
- Gustav Herbig, Tituli Faleriorum Veterum Linguis Falisca et Etrusca Conscripti, Lipsia, Barth, 1910.
- Olli Salomies, Die römischen Vornamen, Helsinki, Societas Scientiarum Fennica, 1987, ISBN 978-951-653-147-5.
- Ciro Santoro, Per la nuova iscrizione messapica di Oria, in La Zagaglia, n. 27, settembre 1965, pp. 271–293. "La Nuova Epigrafe Messapica", in Ricerche e Studi, vol. 12, pp. 45-60 (1979).
- Alessandro Faggiani, Gens Artoria, 2016, ISBN 978-0-244-42188-5.
- Steven L. Tuck, Latin Inscriptions in the Kelsey Museum: The Dennison and De Criscio Collections, University of Michigan Press, 2005, ISBN 978-0-472-11516-7.
- Monika Verzdr Bass, A proposito dell'allevamento dell'alto Adriatico (PDF), in Antichità Altoadriatiche XXIX, I, 1987.
- di G. A. Mansuelli, ARTORIUS PRIMUS, Marcus, in Enciclopedia dell'Arte Antica, Treccani, 1958.
- Hendrik H. J. Brouwer, Bona Dea, BRILL, 1989, ISBN 90-04-08606-4.
- Susanna Braund e Josiah Osgood, A Companion to Persius and Juvenal, 2012.
- Edi Shukriu, Two labyrinths and Dardanian, Greek and Roman relations, 5° colloque international sur l’Illyrie méridionale et l’Epire dans l’antiquité, Grenoble, 8-11 octobre 2008, II, Paris, CRHIPA – De Boccard, 2010.
- Linda Malcor, Antonio Trinchese e Alessandro Faggiani, Missing Pieces: A New Reading of the Main Lucius Artorius Castus Inscription, in Journal of Indo-European Studies, vol. 47, 3 e 4, Autunno/Inverno 2019, pp. 415-437.
- Licia Vlad Borelli, Un Impegno per Pompei, Mailand (1983).
- AA. VV., Le Epigrafi romane di Canosa, Edipuglia, Bari (1990).
- Richard Alston, Soldier and Society in Roman Egypt, Routledge, London (1995).
- Mike Ashley, A Brief History of King Arthur 2013.
- Eugen Bormann, Inscriptiones Aemiliae et Etruriae, 1966.
- Jasper Burns, Great Women of Imperial Rome:Mothers and Wives of the Caesars, Routledge, London (2007).
- Brian Campbell, The Roman Army, 31 BC - AD 337:A Sourcebook, Routledge, London (1994).
- Antonio Cocchi, The Life of Asclepiades, 2001.
- Alison Cooley, The Cambridge Manual of Latin Epigraphy, MPG Book Group, Cambridge (2012).
- Edward Dąbrowa, Legio X Fretensis, Frank Steiner Verlag, Stuttgart (1993).
- James L. Franklin, Pompeis Difficile Est,The University of Michigan Press, Michigan (1999).
- Alessandro Galimberti, Erodiano e Commodo, Vandenhoeck & Ruprecht, Gottingen (2014).
- Christopher H. Hallett, The Roman Nude, Oxford University Press, Oxford (2005).
- L. J. F. Keppie, Legions and Veterans, Frank Steiner Verlag, Stuttgart (2000).
- Ivy Livingston, A Linguistic Commentary on Livius Andronicus, Routledge, New York (2004).
- Valerius Maximus Henry J. Walker, Memorable Deeds and Saying, Hackett Pub., Indianapolis (2004).
- Frank McLynn, Marcus Aurelius, Capo Press, Cambridge (2009).
- Walter O. Moeller, Wool Trade of Ancient Pompeii, Brill, Leiden (1976).
- Carolus Patin, Commentarii in antiqua monumenta Aureliae Triphaenae.
- Giovanni Poleni, Utriusque thesauri antiquitatum romanorum graecarumque.
- J.E.H. Spaul, Ala I Pannonorium, Dr. Rudolf Habelt, Bonn (1995).
- Silvia Strassi, L’archivio di Claudius Tiberianus da Karanis, de Gruyter, Berlino (2008).
- Joseph Thomas, The Universal Dictionary of Biography and Mythology, New York (2013).
- Elisabetta Todisco, I veterani in Italia in età imperiale, Edipuglia, Bari (1999).
- Wardle D.,Suetonius., Life of Augustus, Oxford,University Press, Oxford (2014).
- A.S. Esmonde-Cleary, The Ending of Roman Britain, B.T. Batsford Ltd, London (1989).
- M.I. Finley, Studies in Ancient Society, Routledge, London (1974).
- Thomas Mortimer, A new history of England, London (1764).
- Anthony R. Birley, The Roman Government of Britain, Oxford University Press, Oxford (2005).
- Guido Migliorati, Iscrizioni per la ricostruzione storica dell'impero romano, EDUCatt, Milano (2011).
- Joan P. Alcock, A Brief History of Roman Britain, Robinson, London (2011).